Volavanua 15

 
Janueri 2012

Au sa vakabula tiko yani ni Yabaki vou. Ni bula vinaka na Turaga na Tui Cakau, na Vuvu ni Vanua o Cakaudrove. Ni bula na Turaga na Tui Yacata kei kemudou na masi ni vanua. Ni bula vinka na Turaga na Talatala ni Tabacakacaka o Yacata, Tuirara Levu kei kemudou na qase ni lotu, kemudou na vakailesilesi ni matanitu, turaga, marama, na i taba gone, kei kemuni na gone lewe ni yavusa o Yacata.
Sa mai yabaki dua na buli ni Turaga Tui Yacata, dina beka ni da sega ni duavata kece kina. Ena noda dui dodonu vakatamatayadua (tabu yani) eso era sa biuta ena sala vakalawa ka oqori na noda dui dodonu. “ia ena qai yati ga mai na colo e kaya edua nai vosavosa vakaviti” na ka kece ena vakaitinitini.

Talanoa Rogo Eso.

Sa levu nai talanoa rogo vukavuka tu ka sega ni matata vei ira e levu na lewe ni Yavusa. Dua me baleta na Lisitaki ni qoliqoli mai Yacata ka sa muria mai na kena sa tuki na Bikini e loloma ka sa tarai kina na i qoliqoli. Sa tekivu na wavu mai Nasinu ka sa na tarava tale na vakatitobutaki ni sala ni waqa me baleti ira na waqa ni sara vanua. Au sega ni kaya ni ca na Bikini se ca na Wavu. Sa na yaco mai na kena gauna me toso mai kina na veivatorocaketaki vaka oqo.

Veivakatorocaketaki

Eda na sega ni tarova na veivatorocaketaki. I’a na ka e bibi na kena raici vaka-Ratu Sukuna. Kena i balebale-Rai Yawa, Vakatitobu. Na cava ena kauta mai na veika oqo? Vakarau ni bula ni tamata na i Yau bul. Na Baravi na i Qoliqoli se noda i kanakana.
• Era na kunea na tubu cake ena vei ka vinaka se lutu sobu mai na i vakatagede eda sa toka kina nikua?
• Ocei ena vakatoroicaketaki?
• Sa matata tu ga ni okoya ena nona na uro ni veivatorocaketaki, na i taukei ni bisinisi. Ena taura rawa na milioni na nona tubu ka lavo cava e qai noda?
Na i karua ni uciwai levu duadua mai PNG na Fly River ka kena i matai ena vuravura me levu duadua na wai e solia tiko ki wasawasa. I’a ena ulu ni uciwai levu qo era davodavo tu kina na kabani ni Keli Vatu Talei, na kabani ni Ta Kau. Na nodra benu kece e sova ki uciwai era gunu tiko kina e dua na i wase levu ni lewe ni vanua dravudravua. Era kudruvaka ni sega ga ni dua na veisau me caka. E toso ga na bisinisi me rawa tubu, veitalia na leqa ni qoliqoi se yau bula. Me rawa ga na tubu ni bisinisi. Oqori o vuravura nikua ena draki ni bisinisi.
Erau duidui na vosa e rua oqo. Na i matai ni vosa ka toka e cake Veivakatorocaketaki e golevi koya na dau ni Bisinisi (self-centred) e solia na nona i lavo me vakayagataki me rawata kina na nona tubu.(Business Focus). E sega ni dua na dau ni bisinisi me vinakata me lusi. Era vinakata kecega me tubu i’a me tubu vinaka. Se sala cava era cakava me rawa ga kina na tubu vinaka?

 
Veivakasaututaki

Nai Vola Tabu e dusia na nodra i yau na vutuniyau ena golevi kemudou. I’a na kena sala me kilai.
E levu na loya lelevu era tu oqo e Ositerelia kei NZ era kila ni veivosaki kei ira na i taukei ni bisinisi ena ka e dodonu me gole vei ira ka vakaleqai na nodra bula, se yau bula ena veivakatorocaketaki ni Bisinisi. O ira era kila na (Values) talei se bibi ni ka e yali se vakacacani mai na cicivaki ni dua na Bisinisi.
E sega kina ni dodonu me levu na ka me rawata na dau ni Bisinisi ka qai sega ni dua na ka e solia lesu me bau bonota na veika sa na yali yani vakadua mai vei keda. Na dau ni bisinisi vinaka sai koya e wasea vatautauvata me ra nanumi kina na lewe ni Vanua. Me bula na Bisinisi ka Bula na Vanua ka solia ki na vanua na kena i vakayaga ni vei ka sa yali vakadua.
Na Cava Soti e Sa Na Yali Mai Vei Keda?
• Na noda i tov -) ena veisau mai n ai tovo
• Noda i vakarau vakaitaukei - ena veisau mai na i vakarau. Ena yali na veidokai kei na vakarokoroko ni sa tawa na taga.
• Kenai valavala – na i valavala vou ena basika mai - na sere vou kei na meke vou.
• Vakarau ni bula - na gunu ti drau ni moli sa na oti mai, kakana ena veisau mai. Sa na bula mai e dua nai tabatamata vou ka ra na sega ni kila na umaumaki jaina vakasucu ena lolo ni niu.
• Na noda vakabauta - ena malumalumu mai na vakabauta, lala mai na vale ni lotu. Na i vakarau ni Lotu ena veisau mai.
• Na noda veiwekani – e na qiqo mai na veiwekani.
• Noda i vosavosa - ena levu na vosa vou ena basika.
• Noda i yau bula - na vanua kei na kena kawa bula.
• Nodai qoliqoli - yali na ika taga ni yabaki ni sa sokoti vakawasoma na wasawasa.
• Sisi kei na yavu ni Baravi se Bati ni uciwai - yali nai yatu niu mai na noda baravi.
• Yali na ika ni Taga ni Yabaki - na tugadra, na kanace kei na guru mai Nasinu
Na vei ka kece sa na yali oqo era sa na yali vakadua ka sega ni lesu tale mai vei keda. Au vosa tiko qo ni’u sa raica na yali ni vei ka talei kai yau talei ni tamata. Na vei ka e tamata kina na tamata (tabuyani) sa yali. I’a o ira na kena dau ni vakadidigo me baleta na tamata kei na veika e volita era na cakacakataka me wasei vakatautauvata na i yau bula e mai vakabisinisitaki e noda vanua.
E na vanua levu qo ko Ositerelia, keimami sotava kei ira na i taukei ni vanua ni mai keli edua na nodra tiki ni qele ka saumi vei ira na i taukei ni qele na i lavo e dodonu me soli vei ira me i vakayaga ni ka sa yali mai na nodra bula.
“Veika sa yali era sana yali vakadua”

 
Volitaki Vakatolu o Kaibu

Sa mai volitaki vakatolu o Kaibu. Mai siviyarataki na i qoliqoli ka talaraki na i bulubulu kei na yavu makawa(Sacred Places) ka sega ni dua na kena i vakayaga e soli kina Vanua o Yacata ni nona na i qoliqoli.
“E dodonu me suka vei Yacata na milioni na dola ke vaka eda kila na cava e dodonu me caka ka vagolei vei ira na kena dau me ra cakava”
Waqa Usa Dola
Ko ni dau veiwalitaka na vosa nei Yapai “Waqa Usa Dola”. Ko ni nanuma beka ni lialia o Yapai. E sega ni lialia ka sa qai veisau meda lialia ni da na sarava tu ga na waqa usa dola. Lako mai ka lako sega na ka e noda ni da sega ni kila na cava me da cakava. Sa qai dina kina na i vosavosa ya –“ era sa rai na mataboko, eda sa qai mataboko na rai”. Eda mataboko ni da sega ni raica na sala meda ciqoma kina na ka e dodonu me nona na Vanua.
Sa vakacegu yani o Yapai ka bula tu na nona i vosavosa sa qai noda ga na yacana! Sega ni loma ni Kalou meda vakalolomataki tu ka tawamudu. “Me soli vei Sisa na ka sa nei Sisa, vua na Kalou na ka e nona na Kalou” Solia vei Mila na ka e nei Mila, vei Yacata na ka sa nei Yacata”
Sa dei na yaloqu me’u kaya vei kemuni - ni dodonu me suka vei Yacata na ka e dodonu me nei Yacata. Au sa dusimaka oti na kena gaunisala. Mera qarava na kena dau era sa kila na kena i walewale ena vuravura lelevu ni Bisinisi.
Au a tukuna vei Johnson me kua ni solia na qa ni Pinati vei ira na lewei Yacata. E sega ni ciqoma na noqu vosa ni’u rarawataka na nona vakasausataka na i qoliqoli.
Sa baci mai basika tiko na qa ni Pinati me vaka dou saga tiko na lewe vica me soli kina Vanua.  Kua ni kauta mai na nomu lailai kei na nomu lialia me mai lailai ka rairai vakaloloma kina na Vanua. E na ka dou cakava tiko na lewe vica, kua ni kauta mai me kila o vuravura. Maroroya me nomu duadua ga kei na nomu vuvale.
Sa mai rairai vakaloloma o Yacata vei kemuni eso ni mai via siova na cicivaki ni vanua ka sega ni kacivi kemuni na Kalou. I’a mo ni qarauna. “Sega ni ura me damu totolo” E so vei keda sa volitaki Yacata me rawata kina kena qa ni Pinati. Ni kua ni yalowai ena qa ni Pinati. E sega ni kaya na i Vola Tabu me keda na qa ni Pinati. Na lewe ni Pinati meda wasea vakatautauvata.
 
Baravi Totoka kei na Waitui

Na totoka ni noda baravi kei na i qoliqoli eda sega ni kila na kena (Values). Oqori na ka era taleitaka mai na Sara Vanua. Rawa meda wasea vata kei ira na Totoka qori me ra mai sisili kina ka gade voli kina. I’a me ra solia na kena i vakayaga kina Vanua.
 
Kemuni na wekaqu sa totoka na i sau lalai ko ni sataura toka qori. I’o e rawa me levu cake me veiganiti kei na gauna qo. Io e vagauna na ka kecega. Ena sega ni sa i koyakoya tikoga. Ena veisau mai vakamalua. I’a ni bera na veisau me sa dei na veika e dodnu me suka kina Vanua.
Na Veiyalayalati
Sa yaga me vaqarai e dua e kena dau ni vakasala vakalawa me veivakasalataki ena gauna oqo ka tu vei ira na kena kila mera qarava. Me dua na veiyalayalati ena kena vakayagataki na i qoliqoli baravi me i gadigadi ni SaraVanua. Me lesu kina Vanua ka vakaisosomitaki na veika sa mai yalivakadua vei keda. Ni bera ni mai veisau tale na i taukei ni yanuyanu, de yaga me sa qaravi me vadeitaki tu. Me lewa tudei ni sa vakayagataki nai qoliqoli nei Yacata ka sa mai yali e levu na i yau talei kei Yacata me vaka sa toqai toka mai cake.
 
Me’u tinia: me da yadrava na vei ka esa bau vo toka. Me da maroroya ka vola me kua ni yali. Me vakatavuvulitaka vei ira na luveda me ra kilai ira kei na wekadra. Vanuinui vinaka ni na yabaki vinaka me da bolei ena veika dredre ka me da tamata qaqa kina mai muri. Nomuni dau veiqaravi - VolaVanua.